نقش گیاهان بالا رونده در فضای سبز

در کل گلها و گیاهان زینتی به دو گروه گیاهان علفی و چوبی تقسیم می شوند. گیاهان چوبی به نوبه خود به سه گروه تقسیم می شوند:

1- درختان زینتی، 2- درختچه های زینتی، 3- پیچ های زینتی

در این میان پیچ ها یا گیاهان بالارونده به دو صورت خزان کننده و همیشه سبز وجود دارند که ممکن است به صورت تنک یا انبوه و یا به شکل برگ دار یا گل دهنده ظاهر شوند. گیاهان بالا رونده عنوان گیاهانی است که جوانه انتهایی پر رشدی دارند که عامل رشد خطی یا طولی در گیاه به شمار می رود. این گیاهان هرگز توانایی ایجاد شکل درختچه ای را در خود ندارند و بالا روندگی آنها بدون اتکا به پایه یا تکیه گاه ممکن نیست.انعطاف پذیری این گونه گیاهان چنان است که می توان آنها را طوری هدایت کرد تا نرده یا داربستی را تحت پوشش خود در آورند و این گروه از گیاهان برای پوشش آلاچیق ها پوشاندن دیوارها و تنه درختان و یا ایجاد پرچین ها با هدایت روی نرده به کار می روند.
چنانچه اگر این گیاهان را به حال طبیعی خود رها کنند تا به رشد طبیعی خود ادامه دهند در آن صورت نه تنها در زیبا سازی محیط نقشی نخواهند داشت بلکه ممکن است شکلی آشفته و نا زیبا یی را پدید آورند . هرگاه در یک طرح فضای سبز ایجاد ارتفاع گیاهی مورد نظر باشد و محدودیتهایی مانند کمبود جا و مکان و عدم امکان کاشت درخت و درختچه در کار باشد نقش مهم گیاهان بالا رونده آشکارتر خواهد شد.
گیاهان بالا رونده بر حسب نوع خود با یکی از سه روش زیر بالا می روند:
1:  از طریق پیچیدن دور میله و داربست یا هرگونه پایه دیگر در اطراف خود
2:  از طریق داشتن زایده هایی به نام پیچک به دور میله یا پایه های دیگر می پیچند و بالا می روند.
3:  چسبیدن به قیم یا دیوار و هر وسیله دیگری که به عنوان پایه در دسترس گیاه است از طریق اندامک چسبنده به نام ریشه نا به جا
گیاهان بالا رونده اغلب خسارتی به ساختمان های تکیه گاه خود وارد می سازند که دلیل این امر همانا حالت رطوبت پذیری آنهاست .لذا در گزینش گیاهان بالا رونده عوامل زیر را باید در نظر گرفت:
1:  سختی و مقاومت: آیا گیاه بالا رونده برای ادامه حیات به منطقه تحت مراقبت نیاز دارد یا در هر محوطه روباز می تواند به زندگی خود ادامه دهد.
2:  مسیر تابش خورشید: گرچه شماری از بالا رونده های گل دهنده می توانند روی دیوار های رو به شمال رشد کنند ولی توانایی تولید گل های مطلوب را نخواهند داشت و رشد طبیعی خود را از دست می دهند. بنابر این پیچ های گل دهنده بهتر است در قسمت جنوبی دیوارها یا محل آفتاب گیر کشت نمود.
3:  محدوده پوششی مورد نیاز: محدوده در نظر گرفته برای گیاه باید در حد توانایی و قدرت پوشش گیاه مورد نظر باشد
4:  مقدار و نوع تکیه گاه: که آیا گیاه برای بالا رفتن به داربست نیاز دارد یا بدون تکیه گاه نیز می تواند ارتفاع بگیرد؟
گیاهان بالا رونده را اغلب به شکل گلدانی به فروش می رسانند و نحوه کاشت آن ها همانند کاشت درختان و درختچه های گلدانی است یعنی در گلدان پرورش می دهند و بدون هیچ تغییری در سیستم ریشه نشا می کنند. چون ریشه آنها حساس به تغییر خاک است دست نخورده می ماند و زمان کاست آن ها در بهار، تابستان و پاییز است. 
چنانچه گیاهان بالا رونده به کمک اندامک چسبنده به قیم بچسبد و از آن بالا برود نیازی به بستن آن نیست ولی گیاهی که برای تربیت و شکل دهی اولیه گیاهان بالا رنده باید در مسیر روندگی یا خزندگی آنها و ایجاد پوشش محدوده مورد نظر صورت گیرد که این مساله ممکن است با بستن قسمت بالایی ساقه به قیم به منظور کمک و هدایت رشد طولی تحقق یابد. ساقه هایی را که به طرف دیگری از محدوده مورد نظر رشد می کنند در مراحل نخستین هرس شوند. چنانچه گیاه ساقه های قوی و متعدد نداشته باشد برای اینکه در جریان تولید ساقه های فعال قرار گیرد بهتر است در همان مراحل آغازین چند برگه بودن ساقه نسبت به هرس اولیه آنها اقدام شود .استفاده از کود دیر تجزیه شونده در اوایل بهار و آبیاری عمیق به منظور تحریک رشد بهتر، موفقیت در رشد و تربیت گیاهان را چند برابر می کند.
تربیت و هرس به منظور بهبود شرایط موفولوژیکی و تنظیم رشد و بهبود نمای ظاهری گیاه صورت می گیرد که قطع شاخه های نا خواسته و خشکیده و بیمار از اهداف مهم هرس می باشد که با توجه به هدف مورد استفاده هرس نیز متفاوت خواهد بود یعنی اگر هدف از استفاده پوشاندن کامل یک دیوار باشد فقط شاخه های خشکیده و آلوده به علاوه شاخه هایی که در راستای مورد نظر نیستند حذف می شوند و اگر هدف استفاده از گل بالا رونده باشد شاخه های ضعیف و فاقد توان گلدهی هرس می شوند و رویهم رفته این گونه گیاهان احتیاج چندانی به هرس ندارند مگر آنکه خیلی بزرگ و بد منظره شوند در آن صورت شاخه های در هم پیچیده و نا مرتب حذف می شوند.
از آنجا که گیاهان بالا رونده هم مانند برخی درختان و درختچه ها در مواقع مختلفی از سال گل می دهند به ویژه آنجا که هدف از کاشت آنها ایجاد گل باشد برنامه هرسشان هم در زمان های مختلف باید انجام شود اگر زمان گلدهی در بهار باشد هرس بعد از گل دادن و ریزش گلها صورت می گیرد که ساقه را از چند سانتیمتری شاخه اصلی قطع می کنند و اگر گلدهی در اوایل و اواخر تابستان باشد و گلهای اولیه آن بر آمده از ساقه های چوبی سال قبل باشد و گل های جدیدش از ساقه های یک ساله منشا گرفته باشند پس از گل دادن از ساقه هرس می شوند. در صورتی که گل ها در تابستان و پاییز از رشد رویشی فصل جاری به وجود آیند در زمستان تمام ساقه های رویشی سال جدید را هرس می کنند یا در بهار قبل از شروع رشد رویشی این هرس باید انجام گیرد. اگر هرس در تابستان صورت گیرد بلافاصله پس از هرس کود سرک استفاده می شود. 
محل و زمان کاشت گیاهان بالا رونده:
فصل کاشت بسته به نوع گیاه فرق می کند. هدف اصلی از انتخاب فصل کاشت با توجه به نوع گیاه این است که رشد جوانه های قسمت هوایی گیاه قبل از شروع رشد ریشه نباشد .به طور معمول بهترین فصل کاشت در مورد اکثر گیاهان اوایل پاییز است. یعنی زمانی که هنوز خاک یخ نزده و ریشه می تواند به گسترش و رشد خود ادامه دهد. لیکن سرمای نسبی بیرون خاک قسمت هوایی گیاه را تقریباً در حالت خواب نگه می دارد و رویش جوانه ها متوقف می شود. در اوایل بهار هم که ریشه فعالیت خود را زودتر از قسمت هوایی آغاز می کند بار دیگر شرایط مناسبی فراهم می آید تا ریشه خود را بگستراند و رشد یابد. فصل تابستان برای بیشتر گیاهان مخصوصاً انواع گلدانی فصل نا مطلوبی است. به طور کلی برای انتخاب زمان کاشت مواردی چون آب و هوای منطقه و نوع گیاه را در نظر گرفت.
محل کاشت گیاهان بالا رونده با سایر گیاهان فضای سبز متفاوت است چون این گروه از گیاهان حالت رونده یا خزنده دارند. لذا محل های کشت آنها یا در کنار دیوارها، نرده ها، آلاچیق ها ، درختان بزرگ و قدیمی، صخره ها و .... که ممکن است به صورت خزنده از بالا به پایین و یا به صورت رونده از پایین به بالا موارد پیش را پوشش دهند. این گیاهان با توجه به خواص چسبندگی و یا پیچندگی ریشه های نا به جا و یا ساقه ها می توانند به راحتی از دیوارها یا درختان بالا بروند و یا به طریق خزنده صخره و سنگها را بپوشانند و ضمن رشد خود پوشش سبز و زیبایی را به وجود آورند.
معرفی و مشخصات برخی از گیاهان بالا رونده:
1-  پاپیتال با نام علمی  Hedra helix
گیاهی همیشه سبز از تیره Araceae که دارای گونه های متعددی می باشد و در این میان گونه heliax مهمترین و معروف ترین آنهاست. این گونه بومی اروپا آسیا و شمال ایران است. ارتفاعش 15 تا 30 متر است. از طریق ریشه های هوایی تنفس می کند و به واسطه ریشه های مکنده به نرده ها و تنه درختان می چسبد و از آنها بالا می رود. ساقه های رونده آن در محل گره ها تولید ریشه می کند و بر روی زمین می خزد و گسترش می یابد. پاپیتال با برگ های زبر و براق و رنگ سبز تیره تا سبز روشن در گیاه جوان دالبر دارد و در گیاه بالغ کامل می باشد که پوشش سبز زیبایی برای دیوارها و نرده ها فراهم می آورد و در سراسر زمستان روی گیاه باقی می ماند. شکل ظاهری برگهای آن 2 نوع است:
1- برگهای کلی گیاه پهنکی مرکب از 5 لوب زاویه دار با ظاهری مشخص هستند.
2- برگهای واقع در روی شاخه های گلدار ظاهری ساده یا کنار موجدار نوک تیز و باریک در دو انتها هستند.

2-  پیچ امین الدوله با نام علمی Lonicera caprifolium :
از تیره Caprifoliaceae بوده گیاه همیشه سبز، خزنده رونده و پیچنده با گلهای زیبا و معطر می باشد . گونه های متنوعی دارد: L.japonica و L.periclymenum و L.caprifolium. 
گونه L.japonica حدود 180 واریته دارد که ارتفاع آن به 8 متر می رسد که حدود نیمی از آن به صورت خودرو می روید. گل های زیبا و معطر سفید تا زرد رنگ به اندازه 4 تا 5 سانتیمتر می دهد. با میوه های زینتی کوچک نارنجی و قرمز. برگهایش بیضی شکل و به اندازه 4 تا 7 سانتیمتر است و زمان گلدهی اش اردیبهشت تا مهر ماه می باشد. ساقه رونده و خزنده دارد مه به همین ترتیب بالا می رود و موانع فیزیکی از قبیل نرده ها و دیوارها را می توان توسط پیچ امین الدوله پوشاند و از دید انظار دور نگه داشت و همچنین گیاه سریع الرشد می باشد. پوشش وسیعی را می پوشاند و برای کاشت در دیوارهای سنگی ،کنار نرده ها و داربست ها مناسب است که منظره جالب با آویزان شدن از آنها درست می کند. 
3- پیچ اناری با نام علمی Campsis chinensis :
از خانواده Bignoniaceae بوده و دو گونه درختچه از آن تا کنون شناخته شده است که دارای شاخه های نیرومند بالا رونده و برگ های آویخته می باشد.
1- C.grandiflora این گیاه بومی چین و ژاپن می باشد. در مناطق گرم به خصوص در آمریکای جنوبی و آفریقا گسترش دارد و درختچه ای بالا رونده یا خزنده، کاملاً ستبر، مقاوم و خزان شونده است که از نرده ها و درختان بالا می رود . در مکان های مناسب ارتفاع آن به 6 متر یا بیشتر هم می رسد. برگ هایش کامل چرمی، مرکب از 79 برگچه تخم مرغی، دندانه دار و براق با رگبرگ های زبر است .دارای گل ساده، نا منظم ،شیپوری شکل، با 5 گلبرگ به طول 5.9 سانتیمتر می باشد که در گل آذین خوشه ای مجتمع می باشند. 
2- Capmpsis radicans  خزان شونده بومی جنگل های جنوب شرقی آمریکاست که با ریشه های هوایی و ساقه های بلند خود به دیوار متصل می شود. ریشه های هوایی مجهز به چنگک ریشه ای برای اتصال به دیوار یا پایه یا داربست می باشند. این گیاه رشد سریع دارد و شاخه هایش متمایل به قرمز و پوشیده از کرک های زیباست. به علت دارا بودن ریشه های محکم و قوی برای استقرار در کنار دیوار نیاز به قیم ندارد ولی استفاده از قیم ایده آل تر است.هر برگ چرم مانند آن شامل 9.12 برگچه با رگبرگ زبر و به طول 3.6 سانتیمتر می باشد. گل های طویل، شیپوری شکل به تعداد 4 تا 10 عدد روی خوشه هایی در انتهای شاخه های جوان همان سال ظاهر می گردند. مناسب کشت در حاشیه دیوارهاست
4- کلیماتیس با نام علمی Clematis patents از خانواده Ranunculaceae بوده از گیاهان چند ساله علفی است و در بین آنها گیاهان بالا رونده ،Climbing چوبی از خانواده buttercup دیده می شود که در مناطق معتدله گسترش یافته اند. گونه های زیادی از کلیماتیس با عادات متفاوت با گلهایی به اشکال مختلف و با دو رگ های زیبا و زیادی دارد. از گونه های علفی غیر بالا رونده می توان به گونه های زیر اشاره کرد.:
C.herachaefolia:  داری عادت رشد قایم و سفت با قاعده چوبی می باشد. برگ ها بزرگ با 3 برگچه و خوشه ها lilacکه در اواخر تابستان گل ها باز می شود.
C.montana  دارای تنه قوی بوده و گلهای آنمون مانند سفید معطری را در ماه می و ژوئن تولید می کند.
C.flammula : داری رشد ضعیف بوده ارتفاع آن به 45 سانتیمتر می رسد و گل های کوچک و سفید و معطر در اواخر تابستان تولید می کند.
C.paniculata :  دارای رشد قوی بوده و یکی ارز مقاوم ترین و آسان ترین انواع برای پرورش می باشد
C.virginiana :  یک گیاه چپری رونده بومی و جالب که در اواسط تابستان با گل های سفید در داخل پانیکول های برگ دار گل می باشد
C.recta :  به ارتفاع 120 سانتیمتر رشد می کند و پانیکول ها گل های زیادی با گلهای معطر و سفید در اوایل تابستان تولید می کنند.